Αγνώστου Ταυτότητος Σκακιστική Μηχανή

Στο άρθρο αυτό παρουσιάζεται μια ενδιαφέρουσα τρίλεπτη online παρτίδα μου στο website Chess.com. Υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι που με οδήγησαν να τη δημοσιεύσω: α) στην παρτίδα αυτή υπάρχει ένας από τους καλύτερους συνδυασμούς που έχω παίξει ποτέ σε blitz (και όχι μόνο...), β) αντίπαλός μου είναι ένα ανθρωποειδές που μπορεί να σκέφτεται μόνο με τεχνητή υποστήριξη μέσω μιας σκακιστικής μηχανής και γ) αναλύοντας την παρτίδα μου offline βρέθηκα αντιμέτωπος με μια περίεργη κατάσταση που αμφισβητεί τη δύναμη των αλγορίθμων που χρησιμοποιούν οι σκακιστικές μηχανές.

Από τις πρώτες κιόλας κινήσεις κατάλαβα ότι ο αντίπαλός μου κάνει cheating, κλέβει δηλαδή με τη βοήθεια σκακιστικής μηχανής. Πώς το κατάλαβα; Όταν κάποιος ισχυρός (κατά τα φαινόμενα) παίκτης σε μια τρίλεπτη παρτίδα αφιερώνει 5 και πλέον δευτερόλεπτα ήδη στις πρώτες κινήσεις - που υπό φυσιολογικές συνθήκες αυτές παίζονται σχεδόν ακαριαία - τότε αυτό είναι μια ισχυρή ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά. Συνέβη όμως και κάτι ακόμη, όπως θα δούμε αργότερα, το οποίο επιβεβαίωσε πανυγηρικά τις αρχικές μου υποψίες. Υπομονή...

Επειδή τυχαίνει αρκετά συχνά να νομίζεις ότι παίζεις με άνθρωπο και τελικά πίσω από την οθόνη να κρύβεται ένας υπολογιστής, έχω καταλήξει στο ότι δύο τεινά μπορούν να συμβούν. Είτε να χάσεις από έναν ανόητο που σπαταλάει τη ζωή του έχοντας την ψευδαίσθηση ότι είναι σπουδαίος και συμμεριζόμενος τη ματαιοδοξία του να του κάνεις αναφορά (abuse report) αναζητώντας το χαμένο σου δίκαιο, τη χαμένη σου παρτίδα και κατ' επέκτασην το χαμένο σου χρόνο, είτε να επωφεληθείς από το γεγονός, να το δεις ως μια πρόκληση και να προσπαθήσεις να παίξεις μια ενδιαφέρουσα, υψηλού επιπέδου παρτίδα, τσεκάροντας ταυτόχρονα τις δυνάμεις σου. Εγώ προτίμησα το δεύτερο. Η παρτίδα ξεκίνησε ως εξής:

1. e4 c5, 2. Nf3 d6, 3. d4 cxd4, 4. Nxd4 Nf6, 5. Nc3 a6, 6. Βe3 e6, 7. Qd2 Qc7, 8. f3 Be7, 9. O-O-O Nc6, 10. Nxc6 bxc6, 11. g4 d5, 12. g5 Nd7, 13. Kb1 O-O, 14. h4 a5, 15. exd5 cxd5, 16. h5 Rb8, 17. h6

Ξεπερνώντας το αρχικό αναπόφευκτο σάστισμα που συνοδεύει τη γνώση ότι δεν παίζεις με άνθρωπο, προέκυψε η παραπάνω κλασική θέση της Σικελικής με αντίθετα ροκέ. Στις θέσεις τέτοιου είδους είναι γνωστό ότι ο χρόνος (τέμπο) της επίθεσης για τις δυο παρατάξεις αποκτά τεράστια σημασία. Στη θέση του διαγράμματος, πιστεύω πως αν τα πράγματα κυλήσουν με φυσικό τρόπο, ο μαύρος, εγώ δηλαδή, είμαι εγγυημένα χαμένος. Ο Βασιλιάς μου είναι ζήτημα χρόνου να μείνει εκτεθειμένος στις δυνάμεις του λευκού και πρέπει να κάνω κάτι άμεσα αν θέλω να αποφύγω την ήττα. Από την άλλη όμως έχω κι εγώ με τη σειρά μου κάποιες δυνατότητες αντεπίθεσης στην πτέρυγα της Βασίλισσας όπου έχει καταφύγει με μεγάλο ροκέ ο λευκός Βασιλιάς. 

Σκακιστικές μηχανές αιχμής, όπως το Stockfish και το Deep Shredder, δίνουν ως καλύτερη απάντηση για το μαύρο το 17...g6 εκτιμώντας ότι στη θέση τα λευκά έχουν ένα προβάδισμα περίπου +0.80. Εγώ ωστόσο, φοβούμενος τη μόνιμη αδυναμία στο g7 που συνοδεύεται από τη μόνιμη στρατηγική απειλή του ματ με τη Βασίλισσα προτίμησα να «ανατινάξω» στην κυριολεξία τη θέση. Βασισμένος κυρίως στη διαίσθηση και λιγότερο στο μέτρημα, έβαλα μια παγίδα στον υπολογιστή. Άκου θράσος!

17...Bb4!?.

Η συνέχεια που έδωσε η Αγνώστου Ταυτότητος Σκακιστική Μηχανή (ΑΤΣΜ) του αντιπάλου μου ήταν 

18. Bf4 πέφτοντας αμέσως στην παγίδα! Μεταγενέστερη ανάλυση από το Stockfish έδειξε ότι μια καλύτερη συνέχεια θα ήταν το 18. Bd4 g6, 19. a3 Bc5, 20. Bg7 Rd8 με περισσότερες τύχες για τα λευκά. Στην παρτίδα, ο Αξιωματικός σουβλίζει τη Βασίλισσα και τον Πύργο μου και προκαλεί την απάντησή μου...

18...e5, 19. hxg7. 

Ουσιαστικά τώρα, μετά τα προκαταρκτικά ξεκινάει το κύριο μέρος του συνδυασμού μου. Προτού όμως προχωρήσουμε είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι ο λευκός θα μπορούσε μετά το 18...e5 να πετύχει άμεση ισοπαλία με την εντυπωσιακή συνέχεια 19. Nxd5 Bxd2, 20. Ne7+! Kh8, 21. hxg7+ Kxg7, 22. Rxh7+! Kxh7, 23. Bd3+ Kg7, 24. Nf5+ Kg8, 25. Ne7+ κτλ.

19...Bxc3! αγνοώντας την απειλή του λευκού να αρπάξει τον Πύργο μου με τέμπο! 

20. Qd3! Το άμεσο 20. gxf8=Q+ Kxf8 είναι καταστροφικό καθώς ο λευκός παρά το υλικό του πλεονέκτημα έχει να αντιμετωπίσει τον καταιγισμό των πυρών του μαύρου, παρέχοντας την ίδια στιγμή καταφύγιο στο μαύρο Βασιλιά. Τώρα η απειλή είναι άμεση 21. Qxh7#. Όμως είναι σειρά του μαύρου να παίξει. 

20...Rxb2+, 21.  Kc1.

Στο σημείο αυτό ας κάνουμε μια σύντομη παύση. Ο λευκός Βασιλιάς φαίνεται να έχει βρει κι αυτός το δικό του καταφύγιο, η λευκή Βασίλισσα είναι έτοιμη να εισβάλει στο στρατόπεδο του μαύρου και η απειλή gxf8=Q+ εξακολουθεί να πλανάται. Η online ανάλυση του Stockfish 6 widget που είναι ενσωματωμένο στο interface του Chess.com δίνει ως καλύτερη συνέχεια το 21...f5, 22. gxf6(e.p.) Rb1+, 23. Kxb1 Qb7+, 24. Qb5 Rxf6 25. Qxb7+ Bxb7, 26. Bg5 Rg6, 27. Bd8 d4, 28. Bc4+ Kxg7 κτλ, με +1.05 για το λευκό (βλ. παρακάτω εικόνα). 

Η κίνηση που είχα όμως στο μυαλό μου όταν ξεκινούσα το συνδυασμό φαίνεται ότι ξέφυγε από το Stockfish και προφανώς και από τη μηχανή του αντιπάλου μου, όποια κι αν είναι αυτή.

21...Nf6!! Ψυχραιμία πάνω από όλα! Προστατεύει το h7 τετράγωνο και ανοίγει τη διαγώνιο για τον Αξιωματικό.

22. gxf6. Τι άλλο; Δένει το πιόνι στο g7 και ανανεώνει την απειλή Qxh7#. Όμως ο μαύρος έχει κι άλλο στράτευμα να θυσιάσει...

22...Bf5!! Τώρα αποκαλύπτεται η πραγματική ισχύς της ξεχασμένης επίθεσης του μαύρου. Ο Αξιωματικός παρεμβάλλεται μεταξύ της Βασίλισσας και του h7, απειλεί ευθέως τη Βασίλισσα και με «ακτίνες Χ» το c2 και στη χειρότερη περίπτωση για τα λευκά απομακρύνει τη Βασίλισσα από την προστασία του κρίσιμου b5 τετραγώνου! Η ιδέα είναι ότι το προφανές 23. Qxf5 χάνει αμέσως μετά από 23...Rb1+, 24. Kxb1 Qb7+, 25. Bb5 Qxb5+, 26. Kc1 Qb2#. Αυτή η απειλή που υπέβοσκε όλη αυτή την ώρα επάνω στη σκακιέρα είναι το κλειδί της επίθεσης του μαύρου. Ο λευκός είναι αναγκασμένος να εγκαταλείψει τη Βασίλισσά του προκειμένου να μην εγκαταλείψει την παρτίδα! Τώρα είναι αυτός που ψάχνει απεγνωσμένα την ισοπαλία.

23. gxf8=R+!!!

Τρια ειρωνικά θαυμαστικά που αποκαλύπτουν την απάτη! Προαγωγή σε Πύργο αντί για Βασίλισσα σε εξαιρετική μάλιστα πίεση χρόνου...! Απόλυτη υπακοή στις βουλές τις μηχανής... Ο αθεόφοβος δεν ντράπηκε να παίξει αυτήν την «κίνηση-κάρτα» επάνω στη σκακιέρα. Γιατί όμως υποπροαγωγή σε Πύργο από την ΑΤΣΜ; Αυτό είναι ένα γνωστό θέμα με κάποιους σκακιστικούς αλγορίθμους οι οποίοι θεωρούν ότι σε παρόμοιες θέσεις η προαγωγή σε Πύργο είναι συμφέρουσα καθώς δημιουργεί τις ίδιες απειλές με τη Βασίλισσα και παράλληλα έχει το μικρότερο δυνατό κόστος σε περίπτωση απώλειας του προαγόμενου κομματιού.

Ας γυρίσουμε όμως στην παρτίδα. Για καλή τύχη του λευκού, αυτή η ενδιάμεση κίνηση, σε συνδυασμό με την ακόλουθη φορσέ συνέχεια, είναι η σωτηρία του καθώς κερδίζει αρκετό υλικό ως αντάλλαγμα για την επερχόμενη απώλεια της Βασίλισσάς του. 

23...Kxf8, 24. Bh6+ Ke8 

Eάν 24...Kg8, τότε υπάρχει εύκολη ισοπαλία με 25. Rh1+ Kh8, 26. Bg7+ Kg8, 27. Bh6+ κτλ. Ωστόσο προτίμησα να συνεχίσω την παρτίδα ψάχνοντας να βρω τύχες νίκης. 

25. Qb5+ Rxb5, 26. Bxb5+ Kd8, 27. Rxd5 Kc8. 

Ο Βασιλιάς διέφυγε τον κίνδυνο και η Βασίλισσα είναι έτοιμή να αναλάβει δράση στην ανοιχτή σκακιέρα είτε μαζεύοντας κάποιο από τα σκόρπια λευκά κομμάτια είτε πραγματοποιώντας ματ στο c2 με τη βοήθεια του λευκοτετράγωνου Αξιωματικού. Δυστυχώς όμως, η παρτίδα τελικά οδηγήθηκε σχετικά εύκολα σε ισόπαλο αποτέλεσμα μετά από

28. Bd3 Bxd3, 29. Rxd3 Qc4, 30. Bd2 Bxd2, 31. Kxd2 Qxa2, 32. Rxh7 Qe6, 33. Rh4 Qxf6, 34. Rc4+ Kb7, 35. Rb3+ Ka7, 36. Rc7+ Ka6, 37. Rc8 

με εύκολη ισοπαλία για έναν υπολογιστή...

Το ενδιαφέρον της παρτίδας όμως δεν σταματά εδώ. Αφού ολοκληρώθηκε η παρτίδα προχώρησα στην ανάλυσή της με τη βοήθεια του Stockfish 6. Προς μεγάλη μου έκπληξη, η ανάλυση χαρακτήρισε την 21η κίνηση Nf6 του μαύρου ως σφάλμα (blunder) με αποτίμηση της θέσης +6.97 υπέρ του λευκού! Τελειωμένη παρτίδα δηλαδή...

Όμως και άλλες μηχανές όπως το Deep Shredder αλλά και το Stockfish 7 παρουσίασαν παρόμοια συμπεριφορά, αφού η κίνηση Nf6 δεν συμπεριλαμβανόταν στις κορυφαίες προτιμήσεις τους (βλ. παρακάτω εικόνα)

και μόνο αφού παίχτηκε η κίνηση Nf6, εναθεώρησαν και εκτίμησαν τη θέση ως ισόπαλη.

Με την περιέργεια μου εξημμένη, έβαλα ξανά την επίμαχη θέση στο Stockfish 7 και το άφησα να αναλύσει την παρτίδα για αρκετά λεπτά ώστε να δω τι θα γίνει. Είναι εντυπωσιακό, αλλά χρειάστηκε να εξετάσει περίπου 443 εκατομμύρια πιθανές βαριάντες για να εντοπίσει την κίνηση Nf6 και περίπου 500 εκατομμύρια βαριάντες σε βάθος 30 κανονικών κινήσεων¹ (regular depth value) και 57 κινήσεων επιλεκτικής αναζήτησης (selective search value) για να ανακαλύψει μια πλήρη συνέχεια με πρώτη κίνηση το Nf6 που οδηγεί σε ισοπαλία (βλ. επόμενη εικόνα).

Το παράδειγμα αυτό αναδεικνύει για μια ακόμη φορά το διαφορετικό τρόπο σκέψης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη μηχανή και εγείρει το ερώτημα κατά πόσο θεωρείται νοημοσύνη - έστω και τεχνητή - το γεγονός ότι ένας αλγόριθμος πρέπει να κάνει μια τόσο εξαντλητική αναζήτηση για να εντοπίσει κινήσεις που ένας άνθρωπος μπορεί να σκεφτεί αυτόματα βασιζόμενος σε μια ιδέα. Από την άλλη πάλι, τι είναι μια ιδέα, ποια είναι τα συστατικά της στοιχεία και πώς γεννιέται στο μυαλό ενός ανθρώπου; Μέχρι να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα, ένα είναι σίγουρο. Μην εμπιστεύεστε τις μηχανές με κλειστά τα μάτια.

¹Ως κίνηση λογαριάζεται η κίνηση του ενός παίκτη και όχι το ζεύγος κινήσεων των δύο παικτών.